Kada je Rusija pokrenula svoju invaziju punih razmjera na Ukrajinu u februaru, pojavile su se diskusije o imperijalnoj prirodi tog rata. Stručnjake koji su progovorili o tome brzo su odbacili u određenim zapadnjačkim akademskim i političkim krugovima.
Neki, posebno samoprozvani „antiimperijalisti“, su tvrdili da je Rusija „isprovocirana“ i predstavili su ukrajinski otpor kao „zapadnjačku imperijalnu“ zavjeru. Drugi smatraju da analize ruskog imperijalizma imaju proratnu, ratnohuškačku agendu ili su odraz uskih etnonacionalističkih sentimenata.
Ali za stručnjake iz postsovjetskog prostora – sa lokacija koje su pretrpjele rusku agresiju i imperijalizam – ove reakcije teško da su bile iznenađenje. Ignorisali su ih i odbacivali i ranije.
Diskusije o ruskom imperijalizmu dugo se već zanemaruju, dok su američki, britanski i francuski imperijalizam pobliže i detaljno proučavani. To ima mnogo veze sa načinom na koji su zapadnjačka akademija i do izvjesne mjere političke elite odabrale pristupiti Sovjetskom savezu i njegovom eventualnom raspadu.
Od carstva do ‘saveza’
Ruske imperijalne ambicije datiraju od 16. stoljeća kada se Velika moskovska kneževina ili Moskovija proglasila trećim Rimom, nasljednicom Bizantijskog carstva i zaštitnicom svih pravoslavnih kršćana.
Ruska imperijalna vojska vodila je brojne ratove na istoku, zapadu i jugu i do sredine 19. stoljeća, Rusija je postala najveće kopneno carstvo. Zajedno sa Britanskim, Austro-Ugarskim i Francuskim carstvom, shvatala je i predstavljala sebe kao evropsku kolonijalnu silu.
Nakon Oktobarske revolucije 1917, Boljševici su proglasili kraj ruske monarhije i ruskog imperijalizma, ali su se brutalno borili da sačuvaju ruske imperijalne granice. Ponovo su osvojili novoformirane nezavisne države kao što su Ukrajina, Gruzija, Armenija i Azerbejdžan, koje su se pojavile nakon raspada Ruskog carstva.
Za vrijeme ranih 1930-ih, Josif Staljin je prihvatio ruski nacionalizam zasnovan na starom imperijalnom mitu o veličini ruskog naroda. Boljševička Moskva učinila je etničke Ruse najprivilegovanijom grupom u Sovjetskom savezu i poslala je ruske doseljenike da naseljavaju i kontrolišu neruske regije.
Čistka domaćih vođa, nasilno preseljavanje čitavih etničkih grupa i stvaranje uslova koji su doveli do masovnih smrti bili su dio sovjetske kolonizacije. Kulture, jezici i historije neruskih naroda su omalovažavane, dok je rusifikacija predstavljena kao prosvjetljenje.
U isto vrijeme, Sovjetski savez je usvojio progresivni narativ o oslobađanju nacija koje je osvojilo Rusko carstvo i davanju njima nacionalnog prava unutar Sovjetskog saveza. Mnogi u zapadnjačkim akademskim krugovima su prihvatili antikolonijalni narativ koji je Moskva pokušavala prodati jer su uzimali zvanične proklamacije zdravo za gotovo i željeli su vjerovati u priču o komunističkom antiimperijalizmu.
Boljševici su zaista uklonili carsku aristokratiju, i ljudi koji su preuzeli vlast bili su različitog porijekla. Staljin, naprimjer, je bio etnički Gruzijac i govorio je ruski s naglaskom.
Za mnoge zapadnjačke stručnjake, to je očito značilo da on vodi postkolonijalnu državu. Fokusirajući se na pojedince i zvanične proklamacije, zapadnjačka akademija prečesto je previđala činjenicu da je Staljin bio opsjednut održavanjem ruskih imperijalnih granica i da je usvojio isti set alata – etničko čišćenje, gušenje neslaganja, uništavanje nacionalnih pokreta, privilegovanje ruske etničke pripadnosti i kulture – koji je carska Rusija koristila da ih održi.
Sovjetska kolonijalnost je odbačena i zato što je znanje o Sovjetskom savezu na Zapadu bilo rusocentrično. Sovjetski savez su često zvali jednostavno Rusijom. Bilo je veoma malo znanja o neruskim narodima. Neruski emigranti koji su pobjegli na Zapad i pisali o sovjetskoj kolonijalnosti sa iskustvom ruskog imperijalizma iz prve ruke bili su odbačeni kao antisovjetski konzervativni ideolozi.
Isto tako, Sovjetski savez je postao prostor projekcija za one koji su tražili načine da kritikuju kapitalizam i zapadnjački imperijalizam. Oni koji su krivili kapitalizam za ugnjetavanje vjerovali su da će eliminacija kapitalizma okončati sve oblike tlačenja. Za njih je Sovjetski savez bio internacionalistički projekat koji je donio jednakost i slobodu ranije potlačenim narodima.
Nasilje protiv raznih naroda i etničkih grupa je ili ignorisano ili tretirano kao nužno zlo prelaza na komunizam.
Zapadnjačka akademija se također prevashodno fokusirala na sovjetske metropole – Moskvu i Lenjingrad. Veoma malo, ako ikako, su znali o sovjetskim periferijama, što znači da niko zaista nije razumio ustanke u centralnoj Aziji, na Kavkazu ili na Baltiku s kraja 1980-ih pa nadalje ili krvoproliće u Tadžikistanu, Nagorno-Karabahu, Pridnjestrovlju, Abhaziji, Južnoj Osetiji i kasnije Čečeniji.
Kako je Ronald Gregor Suny, historičar sovjetske imperijalne izgradnje nacije, primijetio je u intervjuu 2017, „Prije kasnih 1980-ih, niko nije mario za neruse. Sovjetologija i sovjetske studije [su bile] o centru i vrhu – ko je šta mislio o Kremlju, mauzoleju i tako dalje.“
Generaciju stručnjaka koji su počeli proučavati Sovjetski savez krajem 1980-ih i početkom 1990-ih također je oblikovalo njihovo lično iskustvo te države. Kada su putovali kao strani studenti u Moskvu, našli su siromašne ljude. Prazne police i sveprisutno siromaštvo učinilo je da Rusi izgledaju kao žrtve sovjetskog režima, i finansijski, sovjetska Moskva je izgledala više kao evropska periferija nego imperijalna metropola, koju su povezivali sa materijalnim obiljem.
Raspad bez dekolonizacije
Talas dekolonizacije u Africi, na Bliskom istoku, u Južnoj i Jugoistočnoj Aziji, koji je počeo nakon Drugog svjetskog rata, bio je praćen rigoroznim akademskim raspravama i proučavanjem kolonijalnog naslijeđa i alata nasilja.
Nasuprot tome, raspad Sovjetskog saveza 1991. nije rezultirao sličnim ispitivanjem ruskog imperijalnog naslijeđa.
Za metropolitansku Zapadnu Evropu i Sjedinjene Američke Države, Evropa se zauzela za metropolitanizam, mjesto sa kojeg je svijet koloniziran, ne mjesto koje je kolonizirano. Prihvatanje kolonijalne historije unutar Evrope nije imalo mnogo smisla, pa je kolonijalna priroda Rusije ostala neosporena.
U samoj Rusiji, dominantni narativ je narativ žrtve. Rusi su naučili da sebe vide kao specijalnu naciju koja je žrtvovala svoju dobrobit zbog nerusa u Sovjetskom savezu. „Prestanimo ih hraniti“ bio je slogan koji su Rusi koristili da objasne odluku Moskve da raspusti kolonije 1991.
Na Zapadu je raspad Sovjetskog saveza bio šok. Mnogi, kako u akademiji, tako i u politici, su voljeli Mihaila Gorbačova i vidjeli su ga kao heroja, čovjeka mira. Odobravali su njegove reforme, koje su pokrenule novu eru slobode govora.
Gorbačov je bio blag, otvoren i demokratičan u svojoj komunikaciji i činio se kao dobar partner za narednih nekoliko decenija. SAD je čak bio spreman da mu ponudi pomoć da reformiše državu; američka politika je bila protiv raspada Sovjetskog saveza.
Evo kako se pokojni profesor Mark von Hagen prisjećao 2016. tadašnje političke atmosfere: „Ponovo, George Bush … je branio Gorbačova do zadnjeg mogućeg trenutka jer su on i američka Vlada na tom nivou, sa nekoliko glasova neslaganja, željeli održati Sovjetski savez na okupu jer su se plašili luđačkog, fašističkog nacionalizma koji su smatrali da su Ukrajinci predstavljali.“
Zaista, ovaj zapadnjački strah od haosa, krvoprolića, pa čak i nuklearnih incidenata, doveo je do percepcije pokreta za nezavisnost unutar bivšeg sovjetskog prostora kao izraza destruktivnog etnonacionalizma prije nego kao prirodnog razvoja carstva koje se raspada.
U isto vrijeme, s obzirom da je zvanično raspuštanje Sovjetskog saveza 1991. organizovala centralno Moskva, to je učinilo pitanje imperijalnog ugnjetavanja zastarjelim u umovima zapadnjačkih posmatrača. Ideja da je Sovjetski savez internacionalistički eksperiment i dalje je bila aktuelna, i njegov raspad je viđen kao jednostavno isticanje roka trajanja ovom eksperimentu.
Mnogi zapadnjački historičari doživjeli su ga ne kao režim koji je izbrisao različite državne poretke i nacionalne pokrete, već kao politički projekat koji je stvorio i razvio nacije. Ovo je veoma problematično, ne samo zato što zanemaruje historiju nacionalnih pokreta koji su se desili prije boljševičkog preuzimanja vlasti, već je i suprotno ideji da se nacija formira na osnovu narodnog legitimiteta.
No, bilo je izuzetaka. Utjecajni radovi historičara kao što su Ronald Grigor Suny (The Revenge of the Past) i Andreas Kappeler (Russia as a Multinational Empire) ukazali su na nasilne boljševičke politike prema koloniziranim narodima i njihovom otporu. Drugi, kao što su Von Hagen (Does Ukraine Have a History?) i Timothy Snyder (Bloodlands) koji su pisali s tačke gledišta koloniziranog bili su u stanju ispravno predvidjeti i upozoriti na historijske kontinuitete i opasnosti koje Rusija danas predstavlja za ove nacije.
Mit o Sovjetskom savezu kao graditelju nacije na Zapadu je promovisao ideju da Rusija ima sferu utjecaja, „dvorište“, u kojem ima pravo intervenisati.
Zato zapadnjačka akademska zajednica i politički krugovi nisu imali mnogo za reći o genocidnim ratovima koje su Boris Jeljcin i njegov nasljednik Vladimir Putin, vodili u Čečeniji. Umjesto da vidi ljude koji polažu pravo na suverenitet i državnost, Zapad je spremno prihvatio njihov prikaz Čečena kao razbojnika, nacionalista i terorista. Zbog toga oni nisu vidjeli ni ruske imperijalne ambicije u istočnoj Evropi – rat protiv Gruzije 2008, aneksiju Krima itd. – kao takve.
Već je došlo do priznanja da su napravljene greške. Kako je profesorica Susan Smith-Peter nedavno kazala: „Kao ruski naučnici, moramo se istinski zapitati na koje načine smo gledište ruske države vidjeli kao zadano. Jesmo li i na koji način učestvovali u glorifikaciji ruske države koju je Putin doveo do patološke krajnosti? Je li naše polje izučavanja učestvovalo u tretiranju Ukrajine kao države bez historije na svoj način?“
Uistinu, jeste. I vrijeme je da se to ispravi.
Da bismo razumjeli Rusiju, potrebno je slušati one koji su živjeli pod ruskom kolonijalnom vladavinom. Kako bismo shvatili bivše i trenutne ruske kolonije, potrebno je slušati historičare iz tih krajeva i proučavati njihove kulture, jezike i historije, pisane i oralne. Da bismo cijenili načine izlaska iz kolonijalnih diktatura, potrebno je proučiti uspješne transformacije država poput Ukrajine. To bi zahtijevalo odbacivanje mita o „vještačkoj naciji“ i konačno viđenje Rusije kao imperije.
Izvor: Al Jazeera