Bivši predsjednik Srbije i SR Jugoslavije Slobodan Milošević kao supotpisnik i garant Dejtonskog mirovnog sporazuma potpisao je i da se pitanje međuentitetskog razgraničenja u Brčkom, u skladu sa Aneksom 2 Dejtona, prepusti tročlanom arbitražnom tribunalu.
Međutim, široj javnosti je potpuno nepoznato da je Milošević svojim pismom od 26. avgusta 1996. godine dao saglasnost predsjedavajućem arbitražnog tribunala Robertsu B. Ovenu da konačnu odluku o statusu Brčko Distrikta donese samostalno, dakle bez saglasnosti arbitra iz Republike Srpske. Upravo na osnovu tog Miloševićevog pisma, Roberts Oven je 5. marta 1999. godine donio konačnu odluku o statusu Brčkog, a na osnovu te odluke je formalno-pravno i danas moguće da Republika Srpska ostane, ne samo bez ingerencija nad Brčko Distriktom, jer je bez njih ostala, već i bez suvlasništva nad teritorijom Brčkog.
Potvrda za to je dio konačne odluke u kojem se navodi da će “Tribunal zadržati pravo da modifikuje ovu konačnu odluku u slučaju značajnog nepridržavanja njenih odredbi od strane jednog od entiteta. Modifikacija konačne odluke od strane tribunala može obuhvatiti odredbe kojima se teritorija Distrikta u potpunosti prebacuje iz onog entiteta koji se ne pridržava odluke i stavlja pod isključivu kontrolu drugog entiteta.”
Brčko se može svakog trenutka izuzeti iz RS
Drugim riječima, Slobodan Milošević je u kratkom pismu u čijem posjedu je SrpskaCafe dao saglasnost Robertsu Ovenu da donese odluku koja podrazumijeva da se Brčko u svakom trenutku može izuzeti iz ustavno pravnog poretka RS.
– Dragi gospodine Oven, pišem vam da bih potvrdio razumevanje, postignuto u kontekstu Dejtonskog mirovnog sporazuma, u okviru nadležnosti za donošenje odluke Arbitražnog suda za Brčko u Aneksu 2 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u BiH. Delegacija koja je predstavljala Republiku Srpsku podrazumeva da će, u slučaju da se posle punih konsultacija i rasprava trojice arbitara u predmetu spora oko Brčkog ne postigne većinska odluka Arbitražnog suda, odluka predsedavajućeg arbitra biti konačna i obavezujuća za obe strane – navodi se u pismu.
Vitomir Popović je argumentovano navodio da su verifikovanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma u Parizu 14. decembra 1995. godine prestala ovlašćenja Slobodana Miloševića da zastupa Republiku Srpsku i da ovlašćenje koje on svojim pismom od 26. avgusta 1996. godine daje Robertsu Ovenu nema nikakvu pravnu snagu. Naprotiv, Roberts Oven je u konačnoj odluci koju je donio bez saglasnosti arbitra iz RS, ali i arbitra iz FBiH Ćazima Sadikovića naveo da je ona donesena uz podršku Slobodana Miloševića.
Prije konačne odluke, američki diplomata je i sve ranije odluke donosio samostalno i bez saglasnosti arbitra iz Republike Srpske i Federacije BiH. Takvo ponašanje je suprotno i mišljenju pravnih eksperata, ali i pravilima Komisije UN za međunarodno trgovinsko pravo (UNCITRAL). To je posebno sporno kada se zna da je na konferenciji od 7. avgusta 1996. godine na kojoj je konstituisan Tribunal naloženo da će se arbitraža voditi upravo u skladu sa UNCITRAL-ovim pravilima.
Bumerang “faktoru mira na Balkanu”
Prilično paradoksalno je što se Slobodanu Miloševiću njegova kooperativnost ili kratkovidost iz perioda kada je važio za “faktor mira na Balkanu” nije najbolje vratila. U prilog tome služi činjenica da je Roberts Oven konačnu odluku donio nepune tri godine nakon pomenutog pisma i svega dvadesetak dana uoči početka bombardovanja SR Jugoslavije ili početka kraja Miloševićevog režima.
Pitanje razgraničenja u Brčkom nije do kraja riješeno u Dejtonu, jer su i Republika Srpska i Federacija BiH insistirale da ta lokalna zajednica pripadne njima. Srpska strana je imala efektivnu kontrolu nad teritorijom Brčkog i smatrala je da ta opština mora da pripadne Srpskoj, jer bi u suprotnom bila narušena teritorijalna cjelovitost RS.
S druge strane, bošnjačka strana je kao argument u svoju korist navodila to što su Bošnjaci prije ratnih sukoba činili većinski dio stanovništva u Brčkom, kao i da bi dodjelom ove teritorije Republici Srpskoj, FBiH izgubila vezu sa glavnim putem za zapadnu Evropu, odnosno izlaz na rijeku Savu. Zbog toga je to pitanje regulisano Aneksom 2 Dejtonskog mirovnog sporazuma koji je predvidio formiranje arbitražnog tribunala sa zadatkom da to pitanje riješi.
Uoči početka NATO bombardovanja SRJ, političku situaciju u BiH zaoštrio je tadašnji visoki predstavnik Karlos Vestendorp koji je istoga dana kada je Oven donio konačnu odluku o Brčkom sa funkcije smijenio predsjednika Republike Srpske Nikolu Poplašena. Tadašnji premijer Srpske Milorad Dodik podnio je ostavku zbog arbitražne odluke o Brčkom kojom je ova lokalna zajednica praktično izuzeta iz političko-pravnog poretka RS i proglašena kondominijumom, odnosno vlasništvom i Republike Srpske i Federacije BiH. Ipak, Dodik je kasnije povukao odluku o ostavci uz obrazloženje da ga nisu podržali ostali nosioci političkih funkcija u Srpskoj.
Na osnovu te konačne arbitražne odluke, visoki predstavnik Karlos Vestendorp 8. marta 2000. godine donio je odluku o formiranju Distrikta kojom je usvojen Status Brčko Distrikta, te imenovana i prva Vlada. Nadzor nad sprovođenjem odluke arbitražnog tribunala posao je supervizora, odnosno prvog zamjenika visokog predstavnika u BiH na čijem mjestu je uvijek američki diplomata.
Prvi supervizor bio je Robert Gelbard koji je imenovan 15. marta 1998. godine na konferenciji u Beču koju je sazvao Upravni odbor Savjeta za implementaciju mira. Krajem te godine održana je još jedna konferencija, ali u Bonu i na njoj su supervizoru za Brčko data faraonska ovlaštenja na osnovu kojih je isto kao i šef OHR-a mogao da smjenjuje zvaničnike “koji opstruišu provođenje Dejtonskog mirovnog sporazuma, rade na desatbilizaciji izgradnje demokratskih institucija i onemogućavaju ekonomski razvoj”.
Nije beznačajno spomenuti da je na osnovu tih ovlašćenja, supervizor Brus Breton u septembru 2016. godine zabranio održavanje referenduma na kojem su se građani RS izjašnjavali da li su za to da se 9. januar slavi kao Dan Republike, zbog čega su se Brčaci izjašnjavali na biračkim mjestima u susjednim opštinama.
Treći entitet ili opština?
Punih deset godina poslije pomenute konačne odluke Robertsa Ovena, ona je legalizovana krajem marta 2009. godine usvajanjem ustavnog amandmana u Parlamentarnoj skupštini BiH. Pravni eksperti se i danas spore oko formulisanja pravne i političke prirode Brčko Distrikta, pa ga jedni smatraju de fakto trećim entitetom, a drugi jedinicom lokalne samouprave sa svim specifičnostima.
Usvojeni ustavni amandman kaže da “Brčko Distrikt postoji pod suverenitetom BiH čija je teritorija u zajedničkoj svojini (kondominijumu) oba entiteta, jedinica je lokalne samouprave s vlastitim institucijama, zakonima, propisima i ovlaštenjima i statusom konačno propisanim odlukama Arbitražnog tribunala za spor u vezi s međuentitetskom linijom razgraničenja u oblasti Brčkog. Odnos između Brčko Distrikta BiH i institucija BiH i entiteta može se dalje urediti zakonom koji donosi Parlamentarna skupština BiH, a Ustavni sud BiH nadležan je da odlučuje o bilo kakvom sporu u vezi sa zaštitom utvrđenog statusa i ovlaštenja Brčko Distrikta BiH.”
Ipak, ono što unosi pravnu zabunu i stvara političku zebnju, prije svega u Republici Srpskoj naučenoj na to da od odluka međunarodnog faktora trpi štetu, jeste gore pomenuti dio konačne odluke Arbitražnog tribunala kojim je praktično ostavljena mogućnost predsjedavajućem tribunala da modifikuje odluku, iako je status Brčko Distrikta i formalno postao dio Ustava BiH.
U konačnoj arbitražnoj odluci iz 1999. godine koja se sastoji od 69 tačaka, između ostalog se navodi da će “Tribunal nastaviti da postoji sve dok supervizor, uz odobrenje Visokog predstavnika, ne obavijesti Tribunal da se oba entiteta u potpunosti pridržavaju svojih obaveza. Sve dok ne bude o ovome obaviješten, Tribunal će zadržati pravo da modifikuje ovu konačnu odluku u slučaju značajnog nepridržavanja njenih odredbi od strane jednog od entiteta. Modifikacija konačne odluke od strane tribunala može obuhvatiti odredbe kojima se teritorija Distrikta u potpunosti prebacuje iz onog entiteta koji se ne pridržava odluke i stavlja pod isključivu kontrolu drugog entiteta.”
Predsjedavajući arbitražnog tribunala koji je donio ovu odluku Roberts Oven umro je 16. marta 2016. godine, a prvi arbitar iz Republike Srpske Vitomir Popović koji je u toj ulozi bio više od 20 godina, odnosno od juna 1996. godine, iz ličnih razloga se u septembru 2016. godine povukao iz arbitraže. Umjesto Ovena je za predsjedavajućeg arbitra imenovan Klint Vilijamson, a imenovao ga je predsjednik Međunarodnog suda pravde Ron Abraham, dok je Narodna skupština RS 20. oktobra 2016. godine umjesto Vitomira Popovića za arbitra imenovala Sinišu Karana, profesora pravnih nauka i generalnog sekretara predsjednika RS.
Umjesto supervizora Brusa Bertona koji je nedavno imenovan za šefa Misije OEBS-a u BiH za njegovog nasljednika imenovan je dosadašnji zamjenik američkog ambasadora u
Vitomir Popović je napuštanje arbitraže, između ostalog, obrazložio izostankom podrške institucija Republike Srpske za posao koji rade u ime Republike Srpske.
– Za razliku od mog ranijeg angažovanja, u kojem sam imao apsolutno razumijevanje svih vlasti i institucija, ja sam shvatio da na ovo razumijevanje nisam sada naišao, ali isto tako ne želim da na bilo koji način bilo iz neznanja, nestručnosti ili nehtijenja budem žrtva ovakvog pristupa prema arbitraži za oblast Brčko. Iz tih razloga smatram da je moje angažovanje kao arbitra u ovoj arbitraži postalo bespredmetno i izgubilo bilo kakav smisao. Zbog ovakvog krajnje nekorektnog i ignorantskog odnosa i prema meni kao arbitru, koga je imenovala Narodna skupština Republike Srpske sad već davne 1996. godine, ali i prema arbitraži čija bi eventualno buduća odluka mogla prouzrokovati nesagledive štetne posljedice po buduće interese Republike Srpske bezuslovno sam odlučio da se kao arbitar povučem iz ove arbitraže – obrazložio je Popović svoje povlačenje.
Prije odluke o povlačenju, Popović je razmijenio nekoliko pisama sa tadašnjim supervizorom i zamjenikom visokog predstavnika Brusom Bretonom koji ga je obavijestio o smrti Robertsa Ovena, kao i njegovim pretpostavljenim Valentinom Inckom. On kaže da je 14. jula 2016. godine uputio pismo Valentinu Incku u kojem je osporio njegovo pravo da od predsjednika Međunarodnog suda pravde Rona Abrahama zatraži imenovanje trećeg, odnosno predsjedavajućeg arbitra, umjesto preminulog Robertsa Ovena.
– U OHR-u zanemaruju činjenicu da pravna pozicija visokog predstavnika u vrijeme konstituisanja Arbitražnog vijeća 1996. godine i 2016. godine, nakon što je BiH potpisala Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju sa Evropskom unijom nije uopšte ista. To sam, između ostalog napisao i Valentinu Incku, kao i to da nerazumijevanje u pogledu primjene UNCITRAL pravila može izazvati određene nesporazume i prouzrokovati određene probleme koji nisu potrebni ni meni kao arbitru, ni Brusu Bertonu supervizoru, a ni visokom predstavniku. Međutim, kako za sve što sam radio nije bilo sluha u institucijama RS, odlučio sam da se povučem iz arbitraže – naveo je Popović.
On je u isto to vrijeme, odnosno pred lokalne izbore 2016. godine, upozoravao institucije RS da postoji mogućnost da Federacija BiH zatraži od Republike Srpske da se u Brčko Distriktu, kao posebnoj jedinici lokalne samouprave, priznaju rezultati posljednjeg popisa stanovništva iz 2013. godine i da se na bazi njega pristupi formiranju vlasti.
– Na sreću, to se nije desilo, ali ne znači da se to ne može očekivati poslije narednih lokalnih izbora 2020. godine. Zašto je nerealan scenario da RS odbije takav zahtjev, a da se iz toga na osnovu člana IX tačke 67 i 68 konačne arbitražne odluke izvuče zaključak da RS ne ispunjava svoje obaveze i da onda na osnovu toga novoimenovani predsjedavajući arbitražnog tribunala Klint Vilijams odluči da se teritorija Brčko Distrikta stavi pod isključivu kontrolu Federacije BiH – pita Popović.
Za razliku od njega, novi arbitar iz RS Siniša Karan kaže da postoji mogućnost da arbitražni tribunal donese novu odluku, odnosno modifikuje postojeću, ali smatra da je ta mogućnost samo teoretska.
– Konačnu odluku arbitražnog tribunala danas moramo posmatrati sa aspekta da je do sada jedina formalna promjena Ustava BiH, upravo odluka koja se odnosi na ustavno pozicioniranje Brčko Distrikta. Dakle, poslije svih osporavanja od njenog donošenja 1999. godine, konačna odluka je danas sastavni dio Ustava BiH. Sa aspekta realnog ustavnopravnog stanja i političkog pragmatizma, najcjelishodnije je održati postojeći status koji u svojoj osnovi i jednom i drugom entitetu garantuje ključne zahtjeve ispostavljene kroz sam proces arbitraže, dok sam tribunal gubi smisao i svrhu daljeg postojanja.
Teško je i teorijski, a praktično gotovo nemoguće zamisliti situaciju neke nove odluke arbitražnog tribunala, posebno zato što bi to predstavljalo suprotstavljanje samom Ustavu BiH, odnosno ustavnoj normi koja kaže da je Ustavni sud BiH nadležan da odlučuje o bilo kakvim sporovima u vezi sa zaštitom utvrđenog statusa i ovlaštenja Brčko Distrikta BiH.
Sa tog aspekta, aktivnosti tribunala u budućnosti bi bile rizično ustavnopravno pozicionirane sa mogućnošću izazivanja krize zbog koje je arbitraža i nastala. Zatvaranje tribunala i prestanak djelovanja jedini je pravno moguć i politički cjelishodan ishod – kaže Karan.
Redakcija SrpskaCafe-a